نگاهی جامع به فناوری بلاک‌چین؛ مزایا، چالش‌ها و فناوری‌های مرتبط

بلاک‌چین از اصلی‌ترین فناوری‌ها در انقلاب صنعتی چهارم محسوب می‌شود. یافته‌ها نیز نشان می‌دهند که بلاک‌چین یک فناوری چند بعدی، پیچیده و پرکاربرد است.

چکیده

بلاک‌چین یک فناوری بنیادین و ساختارشکن است که دنیای فناوری‌های دیجیتال را به شدت تحت تأثیر قرار داده است. بلاک‌چین یکی از اصلی‌ترین فناوری‌ها در انقلاب صنعتی چهارم یا صنعت ۴٫۰ محسوب می‌شود. این فناوری شاید پیچیده به نظر برسد که به طور قطع چنین است و یافته‌ها نیز نشان می‌دهند که بلاک‌چین یک فناوری چند بعدی، پیچیده و پرکاربرد است.

بلاک‌چین یک دفتر کل دیجیتال توزیع شده و غیرقابل انکار است که تراکنش‌ها را در زنجیره‌ای از بلاک‌ها با امنیت بالا ذخیره می‌کند. اما مفهوم اصلی این فناوری می‌تواند ساده باشد. به زبان ساده، بلاک‌چین نوعی پایگاه داده است که از قابلیت تبادل و ذخیره‌سازی پیام‌های الکترونیکی در محیطی نامتمرکز برخوردار است. این فناوری که در ابتدای ظهور سازوکاری برای ارایه‌ی رمزارز بیت‌کوین بود، به زودی با فاصله گرفتن از هدف اولیه‌ی خود، ریشه و شاخه‌های خود را در دنیای دیجیتال گسترش داد و به صنایع گوناگونی وارد گردید. هدف پژوهش حاضر، شناسایی مزایا، چالش‌ها، فناوری‌های مرتبط و کاربردهای آن در جغرافیای کشور ایران است.

مقدمه

فناوری بلاک‌چین^۱ یک دفتر کل توزیع شده است که بدون دخالت یک سیستم مرکزی (برای مثال دولت) به انجام تراکنش شخص به شخص به طور مستقیم، امن و با هزینه بسیار پایین می‌پردازد. این فناوری با ویژگی‌های بی‌نامی، پایایی، غیرتمرکزی و قابلیت ممیزی، ظرفیت شکل‌دهی مجدد تمام جنبه‌های کاری و زندگی اجتماعی را دارد (بوکل، نوزوم و ویسبرود^۲، ۲۰۲۱). بلاک‌چین در واقع یک قرارداد دیجیتالی است که اجازه می‌دهد یک شخص حقیقی یا حقوقی از یک طرف به طور مستقیم (نظیر به نظیر) با یک طرف دیگر معامله نماید. مفهوم نظیر به نظیر به این معنی است که تمام معاملات در شبکه رایانه‌ای متشکل از رایانه‌های ارایه‌دهنده و مشتری شرکت‌کننده در معامله ذخیره می‌شود. واسطه‌های سنتی، برای مثال یک بانک، دیگر تحت این مدل مورد نیاز نیست. به عبارت دیگر، شرکت‌کنندگان در شبکه به عنوان شاهدان هر معامله‌ی انجام شده، بین ارایه‌دهنده‌ی محصول یا خدمات و مشتری عمل می‌کند. به همین ترتیب پس از تأیید قرارداد، جزییات یک معامله نیز ارایه می‌شود، زیرا تمام اطلاعات مربوطه در شبکه پخش شده و به طور محلی در رایانه‌های تمام شرکت‌کنندگان ذخیره می‌شود. (منتصر کوهساری، ۱۳۹۶)

در بیانی ساده‌تر، بلاک‌چین یا زنجیره‌ی بلوکی یک فناوری برای ثبت و ضبط داده‌ها محسوب می‌شود که به آن پایگاه داده نیز گفته می‌شود. این داده‌ها برای مثال می‌توانند تراکنش‌های بانکی، اسناد مالکیت، قراردادها، پیام‌های شخصی یا دیگر اطلاعات باشند. یکی از ویژگی‌های بلاک‌چین این است که کار ذخیره‌سازی داده‌ها بدون وجود یک مدیر و سرپرست مرکزی امکان‌پذیر بوده و نمی‌توان با تخریب یک نقطه‌ی مرکزی داده‌های ذخیره‌شده را تحریف یا نابود کرد که این ویژگی شبکه‌ی عمومی و غیرمتمرکز نام دارد. شناخته‌شده‌ترین شبکه‌های عمومی و غیرمتمرکزی که از این ویژگی بلاک‌چین استفاده می‌کنند، رمزارز^۳های بیت‌کوین، اتریوم و تتر هستند.

زنجیره‌ی بلوکی معاملات آنلاین امن را تسهیل می‌کند. این فناوری یک کتابخانه دیجیتالی غیر متمرکز و توزیع‌شده ‌است که برای ضبط معاملات در میان رایانه‌های بسیاری استفاده می‌شود تا بتوان بدون تغییر تمام بلوک‌های بعدی و بدون همکاری شبکه‌ی مقادیر ثبت شده را با استفاده از پشتیبان تغییر داد. امری به مشارکت‌کنندگان اجازه می‌دهد تا به بررسی و حسابرسی معاملات ارزان بپردازند و اصالت‌سنجی آن‌ها توسط همکاری جمعی توسط اشتراک منافع جمعی خود تأیید می‌شوند و نتیجه، یک گردش کار قوی خواهد بود. (دان تاپسکات، الکس تاپسکات، ۲۰۱۶)

بلاک‌چین در ابتدا به عنوان یک مبادله‌ی توزیع شده و تغییرناپذیر برای سیستم‌های ارزش‌یابی ایجاد شده بود. با توجه به اختراع قراردادهای هوشمند (کدهای اجرایی که در بلاک‌چین قرار دارند(، این فناوری در حال حاضر به یک پلتفرم برای توسعه‌ی برنامه‌های توزیع شده و قابل اطمینان تبدیل شده است و توجه محققان زیادی را در حوزه‌ی اینترنت اشیا جلب کرده است (ژانگ و ون^۴، ۲۰۱۷). هم‌چنین بلاک‌چین امکان ایجاد توزیع مجدد را در اختیار قرار می‌دهد. در ابتدا توسط سیستم نظیر به نظیر پول نقد الکترونیک با روش رایج بیت‌کوین مورد استفاده قرار گرفت، با رمزگذاری ابتدایی مانند توابع هش، رمزگذاری متقارن، رمزگذاری نامتقارن و درختان مارکل^۵ برای ارایه‌ی ویژگی‌های امنیتی کلیدی مثل محرمانه بودن و دسترسی به داده‌ها در یک سیستم توزیع شده استفاده شد (گوپتا و همکاران^۶، ۲۰۱۸).

بلاک‌چین با چنین ویژگی‌های کلیدی دارای زمینه‌های کاربردی متفاوتی در صنایع مختلف است که به دو مورد آن برای عنوان مثال یکی رمزارزها در حوزه‌های مالی و دیگری ایجاد مالکیت معنوی و ثبت هویت در دولت جهت ایجاد شفافیت مورد اشاره قرار می‌گیرند.

در سه سال گذشته، بیش از ۵۰ شرکت بزرگ دنیا در عمل از زیست‌بوم^۷ بلاک‌چین برای مبادلات مالی خود استفاده کردند که در بین آن‌ها اپل، آی‌بی‌ام، ICBC ، جِی‌پی مورگان به چشم می‌خورند. این شرکت‌ها توانستند فناوری بلاک‌چین را به ویژه پس از نهضت بیت‌کوین با فناوری‌های موجود خود ترکیب کنند. این فناوری در بازار رمزارزها، به کاربر کمک می‌کند تا در کسری از زمان و با کم‌ترین هزینه‌ی ممکن، پول خود را در مقیاس جهانی جابه‌جا کند (جو، نیشیکاوا و دانداپانی^۸، ۲۰۱۹). محرک اصلی استفاده از فناوری بلاک‌چین در حوزه‌ی مالی، حل مساله‌ی هزینه دو برابری^۹ است. در واقع استفاده از یک زنجیره‌ی بلوکی ویژگی مشخص تکثیر بی‌نهایت از یک دارایی دیجیتال را حذف می‌کند. این ویژگی باعث می‌شود که هر واحد ارزش تنها یک بار منتقل شده و مشکل هزینه‌های دوگانه به این صورت حل می‌شود. بلاک‌چین به عنوان یک پروتکل رمزنگاری ارزش‌گذاری تعریف شده است. (کاریاپا بهیمایا، ۲۰۱۵)

از سال ۲۰۰۲ که مفهوم بلاک‌چین توسط «ساتوشی ناکاموتو» به عنوان مؤلفه‌ی اصلی پشتیبانی از معاملات رمزارز بیت‌کوین بنا نهاده شد، این فناوری به عنوان دفتر عمومی برای مبادلات شناخته می شود که با تلفیق تکنولوژی نظیربه‌نظیر^۱۰، مشکل پرداخت مضاعف را با رمزنگاری کلید عمومی حل کرده است

این فناوری از طریق رمزنگاری و دفتر کل توزیع شده و با فراهم کردن کلید عمومی و خصوصی می‌تواند هزینه‌ها را کاهش دهد. استارت‌آپ‌ها در دو سال گذشته به دنبال جایگزین کردن بخش عظیمی از بلاک‌چین به جای پایگاه‌های اطلاعاتی سنتی و نهادهای دولتی بوده‌اند.

برخی از محققان برای بلاک‌چین سه نسل در نظر می گیرند، بلاک‌چین ۱ برای رمزارز، بلاک‌چین ۲ برای امور مالی دیجیتال و بلاک‌چین ۴ برای جامعه‌ی دیجیتال (ژائو و همکاران^۱۱، ۲۰۱۶) بلاک‌چین ۱ اغلب شامل ساختار داده‌های زنجیره‌ای مبتنی بر بلاک و دفتر توزیع شده مشترک و گسترده بوده و مربوط به رمزارز و اموری مانند پرداخت و تبادل ارز است (ژائولیانگ و همکاران^۱۲، ۲۰۲۱). بلاک‌چین بیت‌کوین فناوری یکی از اولین و محبو‌ب‌ترین کاربردهایی است که روی زیرساخت این فناوری ایجاد گردیده و بستر اساسی بسیاری از رمزارزهای رایج امروزی است.

بلاک‌چین اتریوم نیز در ۲۰۱۵ راه‌اندازی شد و بر خلاف بیت‌کوین که اساسا برای تراکنش‌های رمزارز مورد استفاده قرار می‌گیرد، توانایی ذخیره‌ی سوابق و اجرای قراردادهای هوشمند را دارد. ظهور بلاک‌چین اتریوم، که امکان اجرای قراردادهای هوشمند را فراهم آورده است، فضای استفاده بالقوه‌ی از بلاک‌چین به گستره‌ای بی‌پایان تبدیل شده است (خان و صالح ^۱۳، ۲۰۱۸). از همین رو بلاک‌چین ۲ اغلب شامل قراردادهای هوشمند و برنامه‌های غیرمتمرکز مانند سهام، دارایی‌های هوشمند و اوراق قرضه است (ژائولیانگ و همکاران، ۲۰۲۱).

قراردادهای هوشمند در فناوری زنجیره‌ی بلوکی، هوشمند موارد استفاده و کاربردهای احتمالی بیشماری دارند که دامنه‌ی آن از رمزارزها تا تراکنش‌های خودکار ماشین به ماشین، از زنجیره‌ی تامین و ردیابی دارایی تا کنترل دسترسی و اشتراک‌گذاری خودکار و از هویت دیجیتال و رأی‌گیری تا صدور گواهینامه و مدیریت و حاکمیت داده را در بر می‌گیرد. در مورد نسل سوم بلاک‌چین می توان گفت که این فناوری می‌تواند در تمام حوزه‌ها مانند فرهنگ، هنر، پزشکی و سایر زمینه ها به کار گرفته شود (ژائولیانگ و همکاران، ۲۰۲۱). بر این اساس می‌توان گفت که اگر وضوح بیش‌تری در نام‌گذاری عوامل ^۱۴، فرآیندها و تایید تراکنش‌های آینده^۱۵ به وجود آید، بلاک‌چین به یک هنجار پذیرفته شده در جامعه‌ی معاصر تبدیل شود (تاما و سیگالا ^۱۶، ۲۰۲۰).

گفتنی است، نکته‌ای که سبب گردیده تا بلاک‌چین اهمیت بیش‌تری پیدا کند، ظهور و توسعه‌ی این فناوری همزمان با فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و رایانش ابری است که باعث هم‌افزایی کاربردهای زنجیره‌ی بلوکی در حوزه‌های گوناگون شده است. برای مثال بلاک‌چین به همراه فناوری‌های پیشرفته‌ی هوش مصنوعی می‌تواند در مبادله، تأمین امنیت و تحلیل داده‌ها کمک کند و نیز می‌تواند به مدیریت داده‌ها، شناسایی اسناد، تصدیق تراکنش‌ها در بین عمل‌گرها؛ پتانسیل‌های لازم را ایجاد کند (مارکوپولوس و همکاران ^۱۷، ۲۰۲۰).

تعیین گستره‌ی کاربرد با فناوری بلاک‌چین و چالش های مرتبط با آن می‌تواند به ما برای شناخت جامعی از این فناوری کمک کند. پژوهش‌گران بر این اعتقاد هستند که دانش ضمنی بلاک‌چین را می توان در سازمان ضبط و ذخیره و با فرآیندهای تولید و خدمات، یک‌پارچه نمود. به همین دلیل سازمان‌هایی که تمایل به استفاده از بلاک‌چین دارند، باید ظرفیت مدیریت ریسک دانش را در فرآیند کسب‌وکار افزایش دهند زیرا این امکان وجود دارد که آن‌ها در مقایسه با سایر رقبا، دارایی‌های دانشی خود را از دست بدهند.

فناوری بلاک‌چین از سوی صاحب‌نظران به عنوان رادیکال‌ترین و ساختارشکن‌ترین فناوری انقلاب صنعتی چهارم معرفی گردیده است که کشورها ناگزیر به تعیین دستور کار برای آن هستند. این فناوری با ارایه‌ی جایگزین‌هایی برای ذخیره‌سازی متمرکز و مدیریت داده‌ها، ظرفیت بالقوه‌ای برای ایجاد دگرگونی‌های رادیکال در زیست‌بوم‌های دیجیتال را دارد (زوچی و همکاران ^۱۸، ۲۰۲۱؛ کازینو و همکاران ^۱۹، ۲۰۱۸). به ویژه سازمان‌ها، ناگزیر خواهند بود در چرخه‌ی مدیریت ریسک دانش^۲۰ زنجیره‌ی بلوکی مشتمل بر اکتساب دانش، انتقال دانش و یک‌پارچه‌سازی دانش، تأمل و تفکر کنند (ایلبیز ^۲۱، ۲۰۲۰).

جمع آوری و ادغام مجموعه‌ای از یافته‌ها در مورد فناوری بلاک‌چین کمک می‌کند تا بتوان اجزا و عناصر این فناوری را دسته‌بندی کرد. بلاک‌چین ابعاد مختلفی دارد و بهره‌گیری از آن در کنار سایر فناوری‌ها می‌تواند مفید واقع شود. برای نمونه؛ در بحث چند بُعدی بودن این فناوری، یکی از پژوهش‌گران اعتقاد دارد که اگر بلاک‌چین با اینترنت اشیا ترکیب شود، می‌تواند به کارآیی زنجیره‌ی تأمین در صنعت غذایی کمک کند (دوآن و همکاران ^۲۲، ۲۰۲۰) بنابراین می‌توان چنین نتیجه گرفت که چهار بُعد بلاک‌چین (مزیت، فناوری، نوع صنعت و نوع روش تاثیرگذاری) در کنار یکدیگر باعث ایجاد یک تاثیر مفید خواهد شد. این پژوهش به دنبال یک تحلیل جامع از فناوری بلاک‌چین و شناسایی حوزه های کاربرد، مزایا، چالش‌ها و فناوری‌های مرتبط با آن است.

گسترش و تحول سریع مقالات پژوهشی بلاک‌چین در سال‌های اخیر نیاز به انجام مطالعات تحقیقاتی را ایجاد کرده است که به تحلیل دقیق بدنه‌ی دانش در حوزه بپردازد. بررسی پژوهش‌های پیشین نشان می‌دهد که شناسایی حوزه‌های اصلی و روندهای نوظهور بلاک‌چین کمتر مورد توجه قرار گرفته است، در حالی که برای داشتن یک دید مناسب از حوزه‌ی تحقیقاتی این فناوری، دسته‌بندی مطالعات این حوزه، شناخت زیرحوزه‌ها و بررسی روند تحقیقاتی آن ضروری است. بنابراین در پاسخ به این ضرورت، این پژوهش حال حاضر، با هدف بررسی گستره‌ی بزرگ سرفصل‌های مرتبط با فناوری زنجیره‌ی بلوکی و کاربردهای آن، پس از معرفی مختصر این فناوری، اقدام به بررسی همه جانبه و جامع پیشینه مطالعات این حوزه می‌کند تا بتواند یک تصویر کلی از پژوهش‌های این حوزه را ترسیم نماید. هم‌چنین یافته‌های پژوهش مشتمل بر حوزه‌های کاربرد بلاک‌چین، فناوری‌های مرتبط، مزایای استفاده از آن و چالش‌های پیش رو خواهد بود.

ادبیات و پیشینه‌ی نظری

نخستین بار، فردی با نام مستعار ساتوشی ناکاموتو، در سال ۲۰۰۸ ، مفاهیم بیت‌کوین و بلاک‌چین را مطرح و توضیح داد که چگونه رمزنگاری و یک دفتر کل توزیع شده می‌تواند با برنامه‌ی رمزارز ترکیب شود (زو، چن و کو^۲۳، ۲۰۱۹). فناوری بلاک‌چین روشی موفقیت‌آمیز برای ایجاد یک سیستم قابل اعتماد و ضد دستکاری بین عوامل متقابل است که به شخص سوم قابل اعتماد و متمرکز نیازی ندارد (استرابل و همکاران ^۲۴، ۲۰۱۸). یکی از راه‌های ساده برای درک فناوری بلاکچین، فکر کردن به یک پایگاه داده یا دفتر کل است که در آن تغییر توالی رکوردهای قبلی امکان‌پذیر نیست. در واﻗﻊ، در اﻳﻦ ﻃﺮح، ﻓﻘـﻂ عملیات «اﻓﺰودن» ﻣﺠﺎز بوده و عملیات «ﺣﺬف» و «ﺗﻐﻴﻴﺮ» ﻳﺎ «وﻳﺮاﻳﺶ» ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﻧﺸﺪه است (اولیواس لوجان ^۲۵، ۲۰۱۹).

بلاک‌چین را می‌توان یک دفتر کل عمومی در نظر گرفت که در آن، تمام تراکنش‌های تعهد شده در زنجیره‌ای از بلوک‌ها ذخیره می‌شوند (ژنگ، زی، دای، چن و وانگ ^۲۶، ۲۰۱۸). این زنجیره از بلوک‌ها که به آن بلاک‌چین می‌گویند، در گره‌ها یا نودهای شبکه ذخیره می‌شوند (نوفر، گامبر، هینز و اسچیرک ^۲۷، ۲۰۱۷).

یک بلاک‌چین از بلوک‌هایی تشکیل شده است که شامل دسته‌ای از داده‌هاست. هر بلوک در بلاک‌چین از یک سربرگ و یک بدنه تشکیل شده است. بدنه شامل داده‌های واقعی (تراکنش‌ها) و سربرگ شامل فراداده‌ها، مانند برچسب زمان^۲۸ و ارجاع به بلوک قبلی از طریق هش است که یک زنجیره‌ی بلوک ایجاد می‌کند. هر یک از این هش‌ها اطلاعات تراکنش و فراداده‌ی مرتبط به بلوک متناظر^۲۹ آن را دربر دارد. بنابراین، هر تلاشی برای تغییر اطلاعات بلوک‌های قبلی به طور خودکار منجر به هش متفاوت می‌شود و در نتیجه زنجیره را می‌شکند. شرکت‌کنندگان شبکه (گره‌ها) نسخه‌هایی از بلاک‌چین را ذخیره می‌کنند. سایر شرکت‌کنندگان می‌توانند به این گره‌ها متصل شده و اطلاعات ذخیره شده در زنجیره‌ی بلوک را مبادله کنند (استرابل و همکاران، ۲۰۱۸).

پس همان‌طور که مشاهده گردید، بلاک‌چین از سه مفهوم مهم تشکیل شده است: بلوک‌ها، گره‌ها و استخراج‌کنندگان (استارکر و همکاران ^۳۰، ۲۰۲۰).

بلوک‌ها: یک زنجیره از چندین بلوک تشکیل شده است و هر بلوک دارای دو قسمت است: سربرگ و بدنه. به طور کلی، سربرگ یک بلوک حاوی هش بلوک قبلی، هش بلوک فعلی و یک عدد صحیح ۳۲ بیتی به نام «نانس ^۳۱» است که به طور تصادفی هنگام خلق یک بلوک ایجاد می شود و سپس یک هش سربرگ بلاک ایجاد می‌کند. قسمت داده حاوی اطلاعاتی درباره‌ی مجموعه‌ی معاملات انجام شده است.

استخراج‌کنندگان: کاربران بلاک‌چین که مرتبط با روند ایجاد بلوک‌های جدید (استخراج) هستند، به عنوان استخراج‌کنندگان شناخته می‌شوند. از آن جا که یک بلاک‌چین از چندین بلوک تشکیل شده است، مقادیر هش و نانس جداگانه برای هر یک از آن‌ها نگهداری می‌شود (استارکر و همکاران، ۲۰۲۰).

گره‌ها: گره دستگاهی است که نسخه‌های بلاک‌چین را نگه می‌دارد تا شبکه‌ی اصلی بتواند به درستی کار کند. هر گره، نسخه‌ی خود و هم‌چنین نسخه‌های بلوک تازه استخراج شده را تا هنگامی که اطمینان حاصل شود زنجیره تایید و به‌روزرسانی شده است، نگهداری می‌کند. ویژگی شفافیت بلاک‌چین به همه این امکان را می‌دهد که در هر لحظه تاریخچه‌ی دفتر کل را ببینند. شرکت‌کنندگان در این زنجیره بر اساس یک رشته‌ی ترکیبی از الفبا عدد ^۳۲، که جزییات تراکنش را نشان می‌دهد، به طور منحصر به فرد شناخته می‌شوند. ترکیبی از اطلاعات عمومی، نظارت و موازنه ^۳۳، یک‌پارچگی بلاک‌چین را تضمین می‌کند و اعتماد را در بین شرکت‌کنندگان امکان‌پذیر می‌نماید (استارکر و همکاران، ۲۰۲۰).

قدرت محاسبات و توسعه‌ی رمزنگاری، همراه با کشف و استفاده از الگوریتم‌های جدید، موجب پدید آمدن مفهومی به نام دفتر کل توزیع شده گردیده است. دفاتر کل توزیع شده، زیرساخت‌هایی راهبردی هستند که نهادهای کلان مانند نظام بانکی، بورس و اوراق بهادار، دفاتر اسناد رسمی، زیرساخت‌های ارتباطی و ساختارهای صنایع مختلف را با توجه به اهداف، کارکردها و راهبردهای ایشان را دگرگون خواهد کرد. دفتر کل توزیع شده، پایگاه داده‌ای است که براساس الگوریتم‌های تفاهم و معماری داده مورد قبول مشارکت‌کنندگان شبکه، نگهداری و به‌روزرسانی می‌شود.

فناوری زنجیره‌ی بلوکی یکی از مصادیق اصلی تحقق مدل‌های غیرمتمرکز است (منظور و نوروز، ۱۳۹۸). تأیید و ثبت هر تراکنش در این دفتر کل نیازمند توافق اکثریت مشارکت‌کنندگان در شبکه است؛ به نحوی که هر تراکنش یا اطلاعات مربوط به آن پس از ورود به دفتر کل هرگز نمی‌توانند پاک شوند یا تغییر کنند (کرازبی و همکاران ^۳۴، ۲۰۱۶). در واقع، بدین سبب که بلاک‌چین بر شبکه‌های همتابه‌همتا و امضای دیجیتال متکی است، داده‌هایی که آن‌ها ذخیره می‌کنند شفاف و تغییرناپذیر است (ژنگ و همکاران ^۳۵، ۲۰۱۷).

بلاک‌چین با تاکید بر الگوی اینترنت اشیا، همکاری الکترونیکی، هوش مصنوعی، تنش فناورانه و نیمه‌ی تاریک نوآوری‌های دیجیتال، به عنوان جدیدترین فناوری، شناخته شده است. این فناوری زهر خود را در تمامی صنایع ریخته و فرصت پرهیاهویی برای ایجاد اعتماد در فرآیندهای کسب و کار ایجاد نموده است (جوواد و ساد ^۳۶، ۲۰۱۹).

در صنعت بانک‌داری، تراکنش‌ها معادل مبادله‌ی مالی است. در این شبکه، برنامه‌ها و نظام‌ها قادر هستند کار در محیطی کاملاً غیرمتمرکز و بدون نیاز به هیچ عامل سومی که واسطه‌ی ایجاد اعتماد باشد، کار کنند. دفتر کل در قالب بلوک‌هایی گروه‌بندی شده و بر اساس طرحی از ارز مجازی یا رمزارز بنا شده است.

به طور کلی، می‌توان گفت بلاک‌چین ترکیبی از چندین فناوری رایانه‌ای شامل ذخیره‌ی توزیع شده‌ی داده‌ها، انتقال نقطه به نقطه، سازوکار اجماع و الگوریتم‌های رمزنگاری است. این فناوری خطر از دست رفتن داده‌ها را با ذخیره‌ی آن‌ها به صورت توزیع شده در سراسر شبکه از بین می‌برد (معزکریمی و همکاران، ۱۳۹۷).

پیش‌بینی می‌شود حجم بازار این فناوری با قابلیت و سازوکارهای مدیریتی در تراکنش‌ها و نیز ارتباطات در صنایع گوناگون تا سال ۲۰۳۰ ، بالغ بر ۳ تریلیون دلار شود و حتی دور از ذهن نیست که ۱۰ تا ۲۰ درصد زیرساخت‌های اقتصاد جهانی مبتنی بر نظام‌های غیرمتمرکز بلاک چینی توسعه یابند (Accenture, 2016). بعضی از صنایع بین پنج تا ده سال و در معدودی از صنایع دیگر سن بلوغ در پذیرش این فناوری، بیش از ده سال به درازا خواهد کشید. برای مثال، پذیرش کامل پیاده‌سازی صنعت سلامت بر پایه‌ی شبکه‌ی توزیع شده‌ی بلاک‌چینی ممکن است تا ده سال به طول بیانجامد (کانداسوامی و فینکلدی ^۳۷، ۲۰۱۸).

این درحالی است که تاکنون صنعت بانک‌داری پذیراترین صنعت در بهره‌برداری از این فناوری شناخته می‌شود و برخی راهکارهای مبتنی بر آن در جهان پیاده‌سازی شده است. پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۱ ، بلاک‌چین تا ۳۰ درصد از هزینه‌های بانک‌ها را به سبب تحول در معماری نظام‌های تسویه‌ی بین بانکی کاهش دهد (فورلانگر و کانداسوامی ^۳۸، ۲۰۱۸؛ گائو و لیانگ ^۳۹، ۲۰۱۸).

از نظر حق دسترسی به مشارکت‌کنندگان شبکه، انواعی از بلاک‌چین وجود دارد (مجاز عمومی، غیر مجاز عمومی، کنسرسیوم و مجاز خصوصی). از آن جایی که نوع مجوز و حق دسترسی و تغییر اطلاعات در بلاک‌چین، تعیین‌کننده‌ی درجه‌ی مرکزیت و شفافیت است، تعیین نوع بلاک‌چین مورد استفاده در کاربردهای متفاوت از ضروریات است. برای مثال یک بلاک‌چین عمومی برای ذخیره‌ی داده‌های حساس یک شرکت مناسب نیست؛ یا یک بلاک‌چین کنسرسیوم برای موضوعات مربوط با عموم تناسب ندارد.

بلاک‌چین عمومی: در بلاک‌چین عمومی به جای استفاده از یک سرور مرکزی، امنیت توسط تابع درهم‌سازی، برقرار می‌شود. هر گره، می‌تواند به عنوان استخراج‌کننده ^۴۰، این اطلاعات را جمع‌آوری و منتشر کند؛ زیرا گره مشخصی برای تأیید تراکنش‌های مورد اعتماد وجود ندارد، بلکه تمام کاربران یک الگوریتم رمزنگاری را اجرا و تراکنش را تایید می‌کنند. یک بلاک‌چین عمومی، برای تمام گره‌ها قابل دسترس است و همه می‌توانند با آن ارتباط برقرار کنند. هر بلاک‌چین فقط شامل معاملات معتبر است و هر گره می‌تواند به فرآیند اجماع کمک کند. فرآیند اجماع تعیین می‌کند که چه بلوک‌هایی به زنجیره اضافه شوند و وضعیت فعلی بلاک‌چین چیست. برای مثال شبکه‌های بیت‌کوین^۴۱، اتریوم^۴۲، مونرو^۴۳ و لایت‌کوین^۴۴ از نوع بلاک‌چین عمومی هستند.

بلاک‌چین خصوصی: بلاک‌چین‌های خصوصی با استفاده از فناوری بلاک‌چین و ایجاد گره‌های خصوصی به صورت داخلی معاملات را تایید می‌کنند. مالک این نوع بلاک‌چین دارای بالاترین مجوز برای تغییر اطلاعات است و سایر گره‌ها دسترسی محدود برای خواندن دارند. برای مثال شبکه‌های موناکس ^۴۵، مولتی‌چین ^۴۶، الفاپوینت^۴۷ و هایپرلجر^۴۸ از این نوع زنجیره‌ی بلوکی محسوب می‌شوند.

بلاک‌چین کنسرسیوم: این نوع از بلاک‌چین، یک دفتر کل توزیع شده است که در ان فرایند اجماع توسط یک مجموعه‌ی از پیش تعیین شده از گره‌ها کنترل می‌شود. کنسرسیوم بیشتر در بانک‌ها و موسسات مالی استفاده می‌شود و فرایند اجماع توسط گره‌های از پیش تعیین شده انجام می‌شود. برای مثال؛ ممکن است یک کنسرسیوم متشکل از پانزده موسسه‌ی مالی (گره) باشد، ده گره باید هر بلوک را امضا کنند تا بلوک معتبر باشد. حق خواندن بلاک‌چین ممکن است عمومی یا محدود به برخی از شرکت‌کنندگان باشد. کنسرسیوم سریع‌تر از بلاک‌چین‌های عمومی است و حریم خصوصی تراکنش‌ها را نیز حفظ می‌کند. برای مثال شبکه‌های R3 (بانک‌ها)، EWF (انرژی) و B3i (بیمه) از انواع بلاک‌چین کنسرسیوم هستند.

صرف نظر از نوع بلاک‌چین، کاربرد ان در حوزه‌های گوناگون در پنج سال گذشته به صورت نمایی رشد کرده و شرکت‌ها، سرمایه‌گذاری به منظور اجرایی کردن ان را در دستور کار خود قرار داده‌اند. نتایج حاصل از استفاده از یک روش پژوهش سه مرحله‌ای نشان داد که این فناوری با توجه به تعداد اثار علمی منتشر شده در چند سال اخیر، به شدت در حال رشد است. با این حال، هنوز در مرحله‌ی طفولیت قرار دارد (میرابلی و سولینا ^۴۹، ۲۰۲۰). در اکتبر ۲۰۲۳ مقامات چین تصمیم گرفتند که فرصت‌های نهفته در بلاک‌چین را شکار کنند، لذا، از سال ۲۰۲۳ موجی از تحقیقات در این کشور اغاز شده است.

پیمایش جهانی موسسه‌ی دلویت^۵۰ (۲۰۲۰) نشان می‌دهد که افسانه‌ها در خصوص بلاک‌چین، به واقعیت تبدیل شده است و در سال ۲۰۲۰ بلاک‌چین با قدرت وارد سازمان‌ها شده و در بخش‌های مختلف صنعتی به یک تفکر استراتژیک تبدیل شده است. براساس این مطالعه، بیشترین سرمایه‌گذاری در بُعد فناوری و رسانه‌های مرتبط با بلاک‌چین بوده است. در سال ۲۰۲۰، حدود ۴۹ درصد سرمایه‌گذاری شرکت‌های جهان در بخش رسانه‌ای و فناوری بلاک‌چین بوده که نسبت به سال ۲۰۲۳ چهار درصد افزایش داشته است. دومین رتبه‌ی سرمایه‌گذاری به بخش انرژی و تولید اختصاص دارد (۴۳ درصد). هم‌چنین در حوزه‌ی بهداشت و سلامت (۴۲ درصد)، مالی (۳۸ درصد)، محصولات و سازه‌های صنعتی (۳۳ درصد) و خدمات حرفه‌ای (۳۳ درصد) سرمایه‌گذاری شده است.

همان طور که گفته شد؛ بلاک‌چین روی یک شبکه‌ی دیجیتالی اجرا می‌شود. انتقال دیتا در این شبکه به معنی کپی اطلاعات از عضو یا گره شبکه برای عضو یا گره^۵۱ دیگر است. برای مثال، در رمزارزها واحد پولی دیجیتالی از کیف پول^۵۲ یک فرد، به کیف پول فرد دیگری منتقل می‌شود. مساله‌ی دارای اهمیت در این خصوص طراحی شبکه به صورتی است که از پرداخت مجدد^۵۳ پیش‌گیری کند. راهکارهای سنتی در خصوص مدیریت موضوع پیش‌گیری از پرداخت مجدد نهاد ناظر مرکزی مانند بانک‌های مرکزی کشورها است که در مقام یک نهاد واسط قابل اعتماد، متولی ذخیره‌سازی، حفظ امنیت و به‌روزرسانی دفاتر کل هستند. هم‌چنین چنان‌چه نهادهای موازی نیازمند ثبت و به‌روزرسانی دفاتر کل یکسانی بشاند، یک نهاد مرکزی واسط، عهده‌دار یکسان‌سازی و نظارت بر نحوه‌ی به‌روزرسانی این دفاتر کل است.

در برخی حالت‌ها و موقعیت‌ها، ممکن است مدیریت مرکزی به دلیل وجود هزینه‌های واساطه‌ای و نیاز به شبکه‌ی ارتباطی و اعتماد به نهاد ثالث امکان‌پذیر نبوده و یا الگوی مطلوبی نباشد (متیلا ^۵۴، ۲۰۱۷). هدف اولیه‌ی فناوری بلاک‌چین، رفع نیاز به چنین نهادهای واسطه‌ای بوده و پیشنهاد جایگزین ان، شبکه‌ی توزیع شده‌ای از کاربران است که جهت اعتبارسنجی داده‌ها و تایید تراکنش‌ها جهت ثبت در یک دفتر کل دیجیتال یا فیزیکی (لجر ^۵۵) با یک‌دیگر در تعامل هستند. در این ساختار، بر خلاف سیستم‌های متمرکز، هر کاربر در شبکه‌ی بلاک‌چین یک نسخه از تمامی اطلاعات موجود را در یک فضای ذخیره‌سازی عمومی^۵۶ قاب دستری نگهداری می‌کند.

هرچند بیت‌کوین معروف‌ترین برنامه‌ی کاربردی بلاک‌چین است؛ اما این فناوری از قابلیت اعمال در برنامه‌های کاربردی بسیار فراتر از رمزارزها هم برخوردار است (پترس، پانایی و چپل ^۵۷، ۲۰۱۵). در حال حاضر استفاده از فناوری بلاک‌چین از محدوده‌ی رمزارزها بسیار فراتر رفته و به امور مالی گسترش یافته است تا حدی که به مراقبت‌های بهداشتی، مدیریت زنجیره‌ی تامین، نظارت بر منابع، انرژی هوشمند و حفاظت از حق چاپ (انگلهارد ^۵۸، ۲۰۱۷)، حمل‌ونقل، اموزش، دولت الکترونیک، رای‌گیری، کشاورزی، ساخت‌وساز املاک و مستغلات، بانک و بیمه و مدیریت پسماند نیز راه پیدا کرده است (اکرم، مالیک، سینگ، انیتا و تانور ^۵۹، ۲۰۲۰). در واقع از ان زمان که مفهوم بلاک‌چین به همراه بیت‌کوین در سال ۲۰۰۸ توسط یک شخصیت ناشناخته با نام مستعار «ساتوشی ناکاموتو ^۶۰» ابداع شد تا به امروز کاربرد بلاک‌چین درحوزه‌های مختلفی مانند خدمات مالی و تجاری سنتی (مورینی ^۶۱، ۲۰۱۶؛ پیلکینگتون ^۶۲، ۲۰۱۶؛ ژنگ و همکاران ^۶۳، ۲۰۱۸)، حوزه‌های پژوهشی علم داده (لیو و ژانگ ^۶۴، ۲۰۲۰؛ سان و ژانگ ^۶۵، ۲۰۲۰؛ ژائو لیانگ و همکاران ^۶۶، ۲۰۲۱)، اینترنت اشیا (خان و صلاح ^۶۷، ۲۰۱۸؛ ژانگ و ون ^۶۸، ۲۰۱۵؛ ژنگ و همکاران، ۲۰۱۸)، بهبود قابلیت اطمینان زیرساخت‌های امنیتی (اکسون و گلداسمیت ^۶۹، ۲۰۱۷؛ ژنگ و همکاران، ۲۰۱۸) و قراردادهای هوشمند (ماگاتزنی و همکاران ^۷۰، ۲۰۱۷؛ عمر و همکاران ^۷۱، ۲۰۲۱؛ سینگ و همکاران ^۷۲، ۲۰۲۰) گسترش یافته است.

با توجه به کاربردهای اولیه و به نسبت وسیع بلاک چین در حوزه‌ی مسائل مالی و سازمانی، در بخش بزرگی از مطالعات قدیمی‌تر این حوزه بر بخش مالی و سازمانی مدیریت پروژه و ساخت تمرکز شده بود. در پژوهشی که پکت در ۲۰۰۶ صورت داد این نتیجه گرفته شد که تسهیل پیاده‌سازی بلاک‌چین برای افراد و گروه‌های درون سازمانی اهمیت فراوانی دارد، اما تاکید شده بود که تا وقتی این دانش در مالکیت افراد سازمان نباشد و از بیرون سازمان به داخل ان راه یابد پذیرش ان کمی مشکل‌تر خواهد بود (پکت و همکاران ^۷۳، ۲۰۰۶) پکت در پژوهش خود نتیجه گرفته بود که تمرکز بر ایجاد ساختارهای اجتماعی و فرایندهای تجاری و فناورانه می‌تواند راهکاری برای تسهیل جریان دانش مشتری باشد و تاثیر چشمگیری در بهبود عملکرد سازمانی بگذارد و در ایجاد جریان دوسویه‌ی دانش با فعال کردن مشتریان سبب شود منبع جدیدی از دانش به کار گرفته شود.

کاربردهای بلاک‌چین را می‌توان بر اساس پیچیدگی‌های ساختاری ان، به سه دسته تقسیم کرد (مظفری و جوزدانی، ۱۳۹۹):

1. دسته‌ی اول شامل شبکه‌ی رمزارزها مانند بیت‌کوین است که جایگزینی برای ارزهای مرسوم مانند دلار و یورو است. یا حتا به عنوان جایگزینی برای دارایی‌های فیزیکی (اموال) هستند.
2. دسته‌ی دوم شامل شبکه‌ی قراردادهای هوشمند است که در ان‌ها، پروتکل‌های الکترونیکی به صورت خودکار و از پیش تعریف شده، یک معامله را بدون نیاز به دخالت واسطه انجام می‌دهند.
3. دسته‌ی سوم شامل شبکه‌ای است که در ان، قراردادهای هوشمند به صورت توسعه‌یافته‌تر به منظور ایجاد تمرکززدایی بین سازمان‌های مستقلی که هر یک بر قوانین خود متکی بوده و کاملا مستقل از هم عمل می‌کنند، ایجاد می‌شود.

از مهم‌ترین کاربردهای بلاک‌چین می‌توان به مدیریت زنجیره‌ی تامین، نسل جدید پول‌ها، تسویه‌ی بین بانکی، پرداخت‌های همتا به همتا، انتقال مالکیت سهام، الگوهای نوین تامین مالی، تامین انرژی، حسابداری، حفاظت از مالکیت معنوی و … اشاره کرد. در پیمایش موسسه‌ی دلویت در سال ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹، اهمیت استراتژیک بلاک‌چین از ۴۳ درصد به ۵۳ درصد افزایش یافته است. در این مطالعه، پاسخگویان فناوری بلاک‌چین را به عنوان یکی از پنج اولویت استراتژیک دانسته‌اند.

روش پژوهش

این پژوهش با استفاده از روش فراترکیب به مرور نظام‌مند ادبیات بلاک‌چین پرداخته است. مرور نظام‌مند روشی برای شناسایی، ارزیابی و تفسیر تحقیقات گذشته مربوط به یک سوال پژوهش، حوزه‌ی موضوعی، یا پدیده‌ی مورد علاقه است (اگبو و همکاران ^۷۴، ۲۰۱۹؛ الی و همکاران ^۷۵، ۲۰۲۰). این بررسی‌ها فرصتی را برای برگشت به عقب و مرور خرد جمعی مستتر در مجموعه‌ای از ادبیات اغلب التقاطی با استفاده از نمونه‌ها، روش‌ها و نظریه‌های مختلف فراهم می‌کنند (حنفی زاده و همکاران، ۲۰۱۳). برای تسلّط کامل بر تمامی ابعاد یک شاخه‌ی علمی، روش‌شناسی‌های جدیدی مانند فرامطالعه (فراروش، فراتحلیل و فراترکیب) پیشنهاد شده است.

فرامطالعه به منظور بررسی و ترکیب و اسیب‌شناسی پژوهش‌های قبلی و تحلیل ان‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. فراتحلیل نوعی روش کمّی است که بر داده‌های کمّی ادبیات موضوع و رویکردهای اماری تکیه دارد. در حالی که فراترکیب بر مطالعات کیفی متمرکز است. فراترکیب کیفی، نوعی مطالعه‌ی کیفی بوده که از اطلاعات و یافته‌های استخراج شده از مطالعات دیگر استفاده می‌کند. با توجه به گستردگی کاربردهای بلاک‌چین در سطوح مختلف (فردی، سازمانی، شهری، کشوری و جهانی) و هم‌چنین بهره‌گیری اکثر مقاله‌های موجود از روش‌های کیفی، فراترکیب به عنوان یک روش مناسب برای درک کامل از فناوری بلاک‌چین در دستور کار قرار گرفت.

به منظور اجرای فراترکیب بر مقاله‌های منتخب، روش‌های مختلفی وجود دارد که در این پژوهش از روش هفت مرحله‌ای سند لوسکی و باروسو^۷۶ (۲۰۰۷) استفاده شده است. در اولین گام از این روش، پس از شناسایی و تعیین موضوع (بلاک‌چین)، پرسش‌های پژوهش مشخص شد و سپس مرور نظام‌مند ادبیات شروع شد. مقاله‌های یافت شده از نظر عنوان، چکیده و متن بررسی گردیده و مقاله‌ها و گزارش‌های غیرمرتبط حذف شدند. با توجه به اینکه پژوهش‌های مرتبط با فناوری زنجیره‌ی بلوکی در حدود پنج سال اخیر، سرعت گرفته و در تازه‌ترین مطالعات، تعامل بلاک‌چین با سایر فناوری‌ها (اینترنت اشیا، رایانش ابری و کلان داده) بررسی شده است، بنابراین، می‌توان گفت که مقالات قبل از ۲۰۱۵ تکراری بوده و ارتباط میان فناوری‌های چهارگانه را بررسی نکرده‌اند. هرچند کاربرد مالی این فناوری از سال ۲۰۱۵ شروع شد، اما کاربردهای متنوع ان در عمل از سال ۲۰۱۹ اغاز شده است (جمیل و همکاران ^۷۷، ۲۰۲۰).

به طور کلی بر اساس روش سندولوسکی، به منظور تفکیک بین مفاهیم مختلف در ادبیات بلاک‌چین، مرور دقیق چکیده مقاله‌های منتخب در دستور کار قرار گرفت تا طبقات مناسب شناسایی شوند. پس از مرور عنوان و چکیده‌ی مقاله‌ها، فهرستی از بیش از ۸۰ منبع کامل و جامع تهیه شد و متن این مقاله‌ها به عنوان یک داده برای پاسخ‌گویی به پرسش‌های پژوهش در نظر گرفته شد. بنابراین، اطلاعات موجود در بیش از ۸۰ مقاله، استخراج و پس از تجزیه و تحلیل و ترکیب، در چهار محور (کاربردهای بلاک‌چین، مزایای بلاک‌چین، چالش‌ها و پیش شرط‌های استفاده از بلاک‌چین، فناوری‌های مرتبط با بلاک‌چین) طبقه‌بندی شدند.

یافته‌های پژوهش

پس از مرور نظام‌مند ادبیات پژوهش مرتبط با فناوری بلاک‌چین، یافته‌ها در قالب چهار محور اصلی تحت عنوان حوزه‌های کاربرد بلاک‌چین، فناوری‌های مرتبط با بلاک‌چین، مزایای بلاکچین و چالش‌های استفاده از بلاک‌چین طبقه‌بندی و یافته‌های هر بخش با استناد به متن مقاله‌ها، به طور مختصر تشریح شده و درقالب نمودار مناسب، به همراه فراوانی تعداد منابع هر حوزه ارایه گردیده است.

۱. حوزه‌های کاربردی بلاک‌چین

براساس یافته‌ها، حوزه‌های کاربرد بلاک‌چین در ۲۶ محور طبقه‌بندی شده است. بر این اساس، بیشترین کاربرد بلاک‌چین در حوزه‌ی قراردادهای هوشمند، زنجیره‌ی تأمین، بهداشت، حوزه‌ی مالی، دولتی، حوزه‌ی انرژی و آموزش است. هم‌چنین کم‌ترین کاربرد مربوط به حوزه‌ی دفاعی است. سایر حوزه‌ها نیز در نمودار دیده می‌شود. در ادامه یافته‌های این بخش تشریح شده است.

۲. فناوری های همراه با بلاک‌چین

در برخی از مقاله‌های مرور شده به اهمیت ارتباط و هم‌گرایی فناوری‌های اطلاعاتی نوظهور مانند اینترنت اشیا، رایانش ابری، هوش مصنوعی و کلان داده با بلاک‌چین پرداخته و گفته شده است که قدرت اثرگذاری بلاک‌چین با کمک فناوری‌های جدید دوچندان شده و زنجیره‌ی بلوکی به عنوان یکی از فناوری‌های نوین در کنار سایر فناوری‌های نوین و نوظهور تغییرات اساسی در آینده‌ی نه چندان دور جهان خواهند داد.

مقاله‌های مرور شده در این پژوهش نشان می دهد که هم‌گرایی هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و بلاک‌چین به هم افزایی منجر خواهد شد. به ویژه این هم‌گرایی در توسعه‌ی شهر هوشمند می‌تواند کمک کننده باشد. هم‌چنین در مقاله‌های مربوط به کاربرد بلاک‌چین در برنامه‌ریزی حمل‌ونقل عمومی، به نقش اینترنت اشیا نیز اشاره شده است. همان طور که اشاره شد، تعداد ۲۲ مقاله مربوط به ارتباط اینترنت اشیا و بلاک‌چین بوده است. بر اساس یافته‌ها، بلاک‌چین می‌تواند پارادایم اینترنت اشیا را از طریق تغییر برخی راهکارهای اینترنت اشیا، ارتقا دهد. بلاک‌چین، اینترنت اشیا و هوش مصنوعی به عنوان نواوری‌هایی شناخته می‌شوند که توانایی بهبود فرایندهای کسب‌وکار، ایجاد مدل‌های جدید و برهم زدن کل صنایع را دارند (سندر، گراس و ریچتر، ۲۰۲۰).

۳. مزایای بلاک‌چین

بیشترین مزایای بلاک‌چین در ایجاد شفافیت و ردیابی، به علاوه امنیت اطلاعات و محافظت از حریم خصوصی و محرمانگی است. هم‌چنین تغییرناپذیری تراکنش‌ها و ماهیت غیرمتمرکز این فناوری نیز از مزیت‌های اصلی آن محسوب می‌شوند.

مهم‌ترین مزیت بلاک‌چین در مقاله‌ها و در گزارش موسسات، ردیابی و شفافیت عنوان شده است. به ویژه که توانایی ذخیره و فراهم کردن دسترسی به اطلاعات را در یک فرآیند زنجیره‌ی تأمین ایجاد می‌کند (بوکل، نوزوم و ویسبرود، ۲۰۲۱).

۴. چالش‌های بلاک‌چین

بزرگ‌ترین چالش فناوری زنجیره‌ی بلوکی مقیاس‌پذیری آن به حساب می‌آید. هم‌چنین دومین چالش بلاک‌چین، هزینه‌بر بودن اجرای آن در سازمان‌ها و به علاوه مصرف انرژی است و سومین چالش در این عرصه نیز، فقدان مقررات دولتی و حقوقی به دلیل جدید بودن فناوری است.

بررسی‌ها نشان می‌دهند که مهم‌ترین چالش این فناوری مربوط به مقیاس‌پذیری^۷۸ است که با افزایش کاربران نامتجانس، این مشکل تشدید می‌شود. فناوری بلاکچین در سال‌های گذشته رشد نمایی داشته است، اما هنوز در مراحل اولیه‌ی توسعه بوده و از نظر مقیاس‌پذیری و مدیریت تعداد زیادی از تراکنش‌ها، یک فناوری نابالغ محسوب می‌شود. مقیاس‌پذیری به عنوان مشکل ذاتی این فناوری، یکی از حوزه‌های اصلی پژوهش در شبکه‌های زنجیره‌ی بلوکی بوده است. این موضوع به دلیل تحقق شبکه‌های گسترده‌ی اینترنت اشیای مجهز به بلاک‌چین برای شهرهای هوشمند، بسیار مورد توجه قرار گرفته است (جمیل و همکاران، ۲۰۲۰).

بحث

برای درک بهتر ظرفیت واقعی بلاک‌چین و تأثیرات آن در بخش‌های مختلف، یک مرور نظام‌مند در مورد این فناوری به منظور شناسایی حوزه‌های کاربرد، مزایا و چالش‌های آن برای آگاهی از روند فعلی و تعیین شکاف تحقیقاتی ضروری است.

در مورد ارتباط پژوهش حاضر با دیگر پژوهش‌ها باید گفت که یافته‌های این پژوهش با یافته های پژوهش ایکسیو و همکاران (۲۰۱۹) مطابقت دارد. ایکسیو و همکاران در پژوهشی تحت عنوان یک مرور نظام‌مند از بلاک‌چین، تعداد شش تم تحقیقاتی تحت عنوان مزایای اقتصادی، فناوری‌های بلاک‌چین، رمزارز، انقلاب فین‌تک و اقتصاد اشتراکی را شناسایی کردند. همچنین یافته‌های این پژوهش با یافته‌های علی، آلای، کوتربوک وکومار دویودی^۷۹ (۲۰۲۰) هم‌خوانی کامل دارد. هم‌چنین در مطالعه‌ی عثمانی و همکاران (۲۰۲۰) که به مرور نظام‌مند بلاک‌چین در صنعت بانک‌داری و مالی پرداخته شده، گستره‌ی بلاک‌چین در قالب هزینه‌ها (هزینه‌ی ذخیره، هزینه‌ی تراکنش، هزینه‌ی انرژی)، مزایا (محرمانگی، شفافیت، امنیت، کارایی، ثبات، سرعت و اعتماد)، ریسک‌ها (مقیاس‌پذیری، امنیت، برگشت‌پذیری ^۸۰، میان کارکردی ^۸۱، مقررات)، فرصت‌ها (مزیت رقابتی، ظهور خدمات جدید) مشخص شده است.

فناوری بلاک‌چین شمشیری دولبه است و دوگانگی‌های زیادی را در ادبیات آن شاهد هستیم. امنیت در این فناوری هم به عنوان مزیت و هم به عنوان چالش در نظر گرفته شده است. هم‌چنین یکی از اصلی‌ترین مزیت‌های بلاک‌چین، کاهش هزینه‌ها است، در حالی که برخی پژوهش‌ها به هزینه‌ی بالای ناشی از استفاده از این فناوری اشاره کرده‌اند و بالاخره، تغییر ناپذیری تراکنش‌های بلاک‌چین به عنوان مزیت در نظر گرفته شده است، در حالی که در مواقع نیاز امکان تغییر بلاک‌چین وجود ندارد.

از آن جایی که بلاک‌چین در سال ۲۰۱۹ خود را بازآفرینی کرد، قابلیت‌های مالی آن گسترده‌تر شد و در بسیاری از زمینه‌های مالی مانند بانک‌داری، بازارهای سرمایه و مالی اینترنت، قابل کاربرد تشخیص داده شد؛ محور مهم دیگر کاربردهای این فناوری در این پژوهش، به حوزه‌ی مالی مربوط بوده است. بنابراین، یکپارچه‌سازی عمیق بلاک‌چین با فناوری‌های مالی هم‌چنان یک مسیر تحقیقاتی امیدوارکننده خواهد بود.

محور دیگر یافته‌های این پژوهش در خصوص حوزه‌ی کاربرد، محور حاکمیت و دولت است. براساس یافته‌ها، استفاده از بلاک‌چین برای دولت‌ها به طور کلی چالش تلقی شده و سازمان‌های دولتی در پذیرش این فناوری محافظه‌کار هستند، کلیدواژه‌هایی مانند ارتباطات باز، دولت الکترونیک، سازمان‌های قانون‌گذار در این عرصه مطرح شده‌اند.

مزایای بلاک‌چین بسیار متنوع است که آن‌ها را می‌توان در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، قانونی و … در نظر گرفت. هر چند مزایای اقتصادی این فناوری در پژوهش‌های متعدد، به طور گسترده مورد بررسی قرار گرفته‌اند اما مزایای غیر اقتصادی بلاک‌چین تاکنون شناسایی و معرفی نشده‌اند. بر اساس یافته‌های این پژوهش، ردیابی و شفافیت، ایجاد اعتماد، جلوگیری از کلاهبرداری و تقلب و مدیریت هویت به عنوان مزیت‌هایی است که جنبه‌ی فرهنگی و اجتماعی دارند.

یکی از یافته‌های جالب این پژوهش در بخش چالش‌های بلاک‌چین، تغییرناپذیری داده‌ها در این فناوری است. تغییرناپذیری داده‌ها، هم به عنوان یک مزیت و هم به عنوان یک چالش این فناوری تلقی شده است. تغییرناپذیری و غیرقابل دستکاری بودن باعث ایجاد اطمینان کافی در بین اعضای شبکه و به خصوص زنجیره‌ی تأمین می شود. اما در مبحث قراردادهای هوشمند، اگر اشتباهی رخ دهد، امکان اصلاح وجود نخواهد داشت.

چالش دیگر، نامشخص بودن چگونگی زنجیره‌های بلوکی با سیستم‌های موجود است. این موضوع تحت عنوان چالش میان کارکردی در نظر گرفته شده است. یک‌پارچه‌سازی بلاک‌چین با سیستم‌های موجود و تعریف استانداردها بزرگ‌ترین چالش است.

در مورد فناوری‌های مرتبط با بلاک‌چین، یافته‌های این پژوهش با یافته‌های ریان و همکاران (۲۰۱۸) مطابقت دارد که معتقدند که محدودیت‌های موجود در رایانش ابری و کلان داده، توسط اینترنت اشیا مرتفع گردید و حالا نوبت بلاک‌چین است. این فناوری با یک‌پارچه‌سازی داده‌های ابری و اینترنت اشیا می‌تواند انقلابی در این عرصه به وجود بیاورد. یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد که اینترنت اشیا می‌تواند از قابلیت‌های ارایه شده توسط بلاک‌چین بسیار بهره برده و این موضوع به توسعه‌ی بیشتر فناوری‌های فعلی اینترنت اشیا منجر خواهد شد.

نتیجه‌گیری

ماهیت رادیکال فناوری بلاک‌چین هنوز کشف و تفسیر نشده است. به همین دلیل لازم است مباحث نظری و مفهومی در این زمینه ادامه پیدا کند. این پژوهش می‌تواند به عنوان پایه یا الهام‌بخش برای کارهای آینده باشد. طبقه‌بندی اولیه‌ی این پژوهش از چهار بُعد بلاک‌چین می‌تواند به تعیین معماری این فناوری در سازمان‌ها، جوامع و کسب‌وکارها کمک کند. هدف پژوهش حاضر معرفی حیطه‌های کلان فناوری بلاک‌چین بوده است و به همین دلیل بررسی‌های عمیق در خصوص هر یک از ابعاد و سطوح مختلف و سازمان‌های گوناگون به پژوهش‌گران دیگر واگذار شده است. با توجه به این که عمر پژوهش‌های بلاک‌چین تنها یک دهه در نظر گرفته شده است، مبانی نظری دقیق و مشخصی در این حوزه وجود ندارد، به همین دلیل بلاک‌چین به اندازه کافی در قالب تئوری سازمان به تصویر کشیده نشده است. بنابراین، تبیین بلاک‌چین از منظر نظریه‌ی اطلاعات، نظریه‌ی نهادی، نظریه‌ی منبع محور، نظریه‌ی عاملیت و سایر نظریه‌های رشته‌های جامعه‌شناسی و اقتصادی می‌تواند افق‌های جدیدی در نظریه و عمل ایجاد کند. 

منابع

IBM, “IBM Blockchain Services for Supply Chain,” ۲۰۱۹. [Online]. Available: https://www.ibm.com/blockchain/industries/supply-chain.
“Blockchain,” ۲۰۲۰. [Online]. Available: dutchblockchaincoalition.org.
“Global Blockchain Survey,” ۲۰۲۰. [Online]. Available: www2.deloitte.com/mt/en/pages/technology/articles/2020-global-blockchain-survey.html.
A. Böckel, A. Nuzum and I. Weissbrod, “Blockchain for the Circular Economy: Analysis of the Research-Practice Gap,” Sustainable Production and Consumption, vol. 25, pp. 525-539, 2021.
P. Giungato, R. Rana, A. Tarabella and C. Tricase, “Current Trends in Sustainability of Bitcoins and Related Blockchain Technology,” Sustainability, vol. 9, no. 12, 2017.
F. Hassan and et al., “Blockchain and the Future of the Internet: A Comprehensive Review,” ۲۰۱۹. [Online]. Available: https://arxiv.org/pdf/1904.00733.pdf.
H. Jin, Luo, Y., Li, P. and Mathew, J., “A review of secure and privacy-preserving medical,” IEEE Access, vol. 7, pp. 61656 – ۶۱۶۶۹, ۲۰۱۹.
J. Mattila, “The Blockchain Phenomenon-the disruptive potential of distributed consensus architectures,” The Research Institute of the Finnish Economy (ETLA), Helsinki, 2016.
Morris and David Z., “Leaderless, Blockchain-Based Venture Capital Fund Raises $100 Million, And Counting,” ۱۵ May 2016. [Online]. Available: https://fortune.com/2016/05/15/leaderless-blockchain-vc-fund/.
D. Roeck, H. Sternberg and E. Hofmann, “Distributed ledger technology in supply chains: A transaction cost perspective,” International Journal of Production Research, vol. 58, no. 7, pp. 2124-2141, 2020.
P. Sandner, J. Gross and R. Richter, “Convergence of Blockchain, IoT and AI,” Journal of Frontiers in Blockchain, vol. 3, 2020.
S. Wadhwa, “Decentralized digital identity management using blockchain and its implication on public sector,” Dublin Business School, 2019.
H. Jin, Y. Luo, P. Li and J. Mathew, “A Review of Secure and Privacy-Preserving Medical Data Sharing,” IEEE Access, vol. 7, pp. 61656 – ۶۱۶۶۹, ۲۰۱۹.
A. Vacca, A. Di Sorbo, C. Visaggio and G. Canfora, “A systematic literature review of blockchain and smart contract development: Techniques, tools, and open challenges,” Journal of Systems and Software, vol. 174, no. 110891, 2021.
P. Singh, “Role of Blockchain Technology in Digitization of Land Records in Indian Scenario,” in IOP Conf. Ser.: Earth Environ. Sci. 614 012055, 2020.
N. DEEPA and et al., “A survey on blockchain for big data: Approaches, opportunities, and future directions,” Future Generation Computer Systems, vol. 131, pp. 209-226, 2020.
D. Mills and et al., “Distributed Ledger Technology in Payments, Clearing, and Settlement,” in Finance and Economics Discussion Series, 2016.
S. Yaqoob and et al., “Use of Blockchain in Healthcare: A Systematic Literature Review,” International Journal of Advanced Computer Science and Applications, vol. 10, no. 5, 2019.
P. D. Studio, “Which Industries Will Be Transformed By Blockchain (and the Ensuing Data Glut That Follows),” ۲۰۲۰. [Online]. Available: priceonomics.com/which-industries-will-be-transformed-by-blockchain/.
Z. Zheng, S. Xie, Z. Zheng, H. Dai, X. Chen and H. Wang, “An Overview of Blockchain Technology: Architecture, Consensus, and Future Trends,” in IEEE International Congress on Big Data, Honolulu, HI, USA, 2018.
Y. Wang, J. Han and P. Davies, “Understanding blockchain technology for future supply chains: a systematic literature review and research agenda,” Supply Chain Management: An International Journal, vol. 24, no. 1, pp. 62-84, 2019.
E. Markopoulos, I. Kirane, D. Balaj and H. Vanharanta, “Artificial Intelligence and Blockchain Technology Adaptation for Human Resources Democratic Ergonomization on Team Management,” in 2nd International Conference on Human Systems Engineering and Design (IHSED2019): Future Trends and Applications, Cham, Switzerland, 2020.
C. Shen and F. Pena, “Blockchain for Cities—A Systematic Literature Review,” IEEE Access, vol. 6, pp. 76787 – ۷۶۸۱۹, ۲۰۱۸.
O. Ali, M. Ally and D. Clutterbuck, “The state of play of blockchain technology in the financial services sector: A systematic literature review,” International Journal of Information Management, vol. 54, no. 3, 2020.
R. Beck, C. Müller-Bloch and J. King, “Governance in the blockchain economy: A framework and research agenda,” Journal of the Association for Information Systems, vol. 19, no. 10, pp. 1020-1034, 2018.
S. Khezr, M. Moniruzzaman, A. Yassine and R. Benlamri, “Blockchain Technology in Healthcare: A Comprehensive Review and Directions for Future Research,” Applied Sciences, vol. 9, no. 9, p. 1736, 2019.
J. JAOUDE and R. SAADE, “Blockchain Applications _ Usage in Different Domains,” IEEE Access, vol. 7, pp. 45360-45381, 2019.
R. Cole, M. Stevenson and F. Aitken, “Blockchain technology: implications for operations and supply chain management,” Supply Chain Management, vol. 24, no. 4, pp. 469-483, 2019.
S. Chakravarty and P. Sarkar, An Introduction to Algorithmic Finance, Algorithmic Trading and Blockchain, Emerald Publishing, 2020.
M. Osmani, R. El-Haddadeh, N. Hindi, M. Janssen and V. Weerakkody, “Blockchain for next generation services in banking and finance: cost, benefit, risk and opportunity analysis,” Journal of Enterprise Information Management, vol. 34, no. 3, pp. 884-899, 2021.
M. Nofer, P. Gomber, O. Hinz and D. Schiereck, “Blockchain,” Business & Information Systems Engineering, vol. 59, p. 83–۱۸۷, ۲۰۱۷.
M. Xu, X. Chen and G. Kou, “A systematic review of blockchain,” Financial Innovation, vol. 5, no. 27, 2019.
S. Kummer, D. Herold, M. Dobrovnik, J. Mikl and N. Schäfer, “Systematic Review of Blockchain Literature in Logistics and Supply Chain Management: Identifying Research Questions and Future Directions,” Future Internet, vol. 12, no. 3, p. 60, 2020.
A. Rot, M. Sobińska, M. Hernes and B. Franczyk, “Digital Transformation of Public Administration through Blockchain Technology,” Springer Link, vol. 887, 2020.
F. Casino, T. Dasaklis and C. Patsakis, “A systematic literature review of blockchainbased applications: current status, classification and open issues,” Telematics and Informatics, vol. 36, pp. 55-81, 2019.
J. Duan, C. Zhang, Y. Gong, S. Brown and Z. Li, “A Content-Analysis Based Literature Review in Blockchain Adoption within Food Supply Chain,” Int J Environ Res Public Health, vol. 17, no. 5, p. 1784, 2020.
Y. Wang, J. Han and P. Beynon-Davies, “Understanding blockchain technology for future supply chains: A systematic literature review and research agenda,” International Journal of Supply Chain Management, vol. 24 , no. 1, pp. 62-84, 2019.
L. Yinshig, “Emerging blockchain-based applications and techniques,” Service Oriented Computing and Applications, vol. 13, p. 279–۲۸۵, ۲۰۱۹.
F. Hassan and et al., “Blockchain And The Future of the Internet: A Comprehensive Review,” ۲۰۱۹ . [Online]. Available: https://arxiv.org/abs/1904.00733.
A. Panarello, N. Tapas, G. Merlino, F. Longo and A. Puliafito, “Blockchain and IoT Integration: A Systematic Survey,” Sensors, vol. 18, no. 8, p. 2575, 2018.
P. J.T., D. Tooska, D. Ali, M. Reza and R. Kim-Kwang, “A systematic literature review of blockchain cyber security,” Digital Communications and Networks, vol. 6, no. 2, pp. 147-156, 2020.
A. Zutshi, A. Grilo and T. Nodehi, “The value proposition of blockchain technologies and its impact on Digital Platforms,” Computers & Industrial Engineering, vol. 155, p. 107187, 2021.
G. Chen and et al., “Exploring blockchain technology and its potential applications for education,” Smart Learning Environments, vol. 5, no. 1, 2018.
A. Mayer, C. Da Costa, R. Righi and R. Da, “Electronic health records in a Blockchain: A systematic review,” Health Informatics Journal, vol. 26, no. 2, pp. 1273-1288, 2020 .
M. Hölbl, M. Kompara, A. Kamišalić and L. Zlatolas, “A Systematic Review of the Use of Blockchain in Healthcare,” Symmetry, vol. 10, no. 10, p. 470, 2018.
T. Kuo, H. Kim and L. Machado, “Blockchain distributed ledger technologies for biomedical and health care applications,” J Am Med Inform Assoc, vol. 24, no. 6, pp. 1211-1220, 2017 .
V. Leeuwen, G. AlSkaif, M. Gibescu and W. Van Sark, “An integrated blockchain-based energy management platform with bilateral trading for microgrid communities,” Applied Energy, vol. 263, pp. 1-13, 2020.
T. Alam and B. Mohamed, “Blockchain and Internet of Things in Higher Education,” Universal Journal of Educational Research, vol. 8, no. 5, pp. 2164 – ۲۱۷۴, ۲۰۲۰.
L. Yinshig, “Emerging blockchain-based applications and techniques,” Service Oriented Computing and Applications, vol. 13, p. 279–۲۸۵, ۲۰۱۹.
OECD., “The Policy Environment for Blockchain Innovation and Adoption,” ۲۰۱۹ OECD Global Blockchain Policy Forum, 2019.
R. Cole, M. Stevenson and F. Aitken, “Blockchain technology: implications for operations and supply chain management,” Supply Chain Management, vol. 24, no. 4, pp. 469-483, 2019.
M. Andoni, V. Robua, D. Flynna, S. Abramb, D. Geachc and D. Peacockd, “Blockchain technology in the energy sector: A systematic review of challenges and opportunities,” Renewable and Sustainable Energy Reviews, vol. 100, pp. 143-174, 2019.
L. Diestelmeier, “Changing power: Shifting the role of electricity consumers with blockchain technology-Policy implications for EU electricity law,” Energy Policy, no. 128, pp. 189-196, 2019.
A. Reyan, C. Martín, J. Chen, E. Soler and D. Díaz, “On blockchain and its integration with IoT. Challenges and opportunities,” Future Generation Computer Systems, vol. 88, pp. 173-190, 2018.
A. Zwitter, O. Gstrein and E. Yap, “Digital Identity and the Blockchain: Universal Identity Management and the Concept of the “Self-Sovereign” Individual,” Frontiers in Blockchain, vol. 3, 2020.
W. Saqaf and N. Seidler, “Blockchain technology for social impact: opportunities and challenges ahead,” Journal of Cyber Policy, 2017.
S. Singh, P. Kumar, B. Yoon, M. Hojafar, G. Cho and I. Ho Ra, “Convergence of Blockchain and Artificial Intelligence in IoT Network for the Sustainable Smart City,” Sustainable Cities and Society, vol. 63, 2020.
F. Schär, “Decentralized Finance: On Blockchain- and Smart Contract-Based Financial Markets,” Federal Reserve Bank of St. Louis Review, Second Quarter, vol. 153, no. 74, 2021.
F. Jameel, U. Javaid, W. Khan, M. Aman, H. Pervaiz and R. Jäntti, “Reinforcement Learning in Blockchain-Enabled IIoT Networks: A Survey of Recent Advances and Open Challenges,” Sustainability, vol. 12, no. 12, p. 5161, 2020.
B. Cappiello and C. Gherardo, 2021. [Online]. Available: https://link.springer.com/book/10.1007/978-3-030-52722-8.
S. Wadhwa, “Decentralized digital identity management using blockchain and its implication on public sector,” Dublin Business School, 2019.
S. Leible, S. Schlager, M. Schubotz and B. Gipp, “A Review on Blockchain Technology and Blockchain Projects Fostering Open Science,” Frontiers in Blockchain, vol. 2, no. 16, 2019.
R. Beck, C. Müller-Bloch and J. King, “Governance in the blockchain economy: A framework and research agenda,” Journal of the Association for Information Systems, vol. 19, no. 10, pp. 1020-1034, 2018.
S. Novikov, O. Mikheenko, N. Kulagina and O. Kazakov, “Digital registry of professional competences of the population drawing on distributed registries and smart contracts technologies,” Biznes Informatika Business Inform, vol. 46, no. 4, pp. 43-53, 2018.
J. JAOUDE and R. SAADE, “Blockchain Applications _ Usage in Different Domains,” IEEE Access, vol. 7, p. 99, 2019IEEE .
J. Angelis and E. Da Silva, “Blockchain adoption: A value driver perspective,” Business Horizons, vol. 62, no. 3, pp. 307-314, 2019.
K. Park, “A Study on Sustainable Usage Intention of Blockchain in the Big Data Era: Logistics and Supply Chain Management,” Sustainability, vol. 12, no. 24, p. 10670, 2020.
T. Alladi, V. Chamola, N. Sahu and M. Guizani, “Applications of blockchain in unmanned aerial vehicles: A review,” Vehicular Communications, vol. 23, 2020.
M. Joo, Y. Nishikawa and K. Dandapani, “Cryptocurrency, a successful application of blockchain technology,” Managerial Finance, vol. 46, no. 6, pp. 715-733, 2020.
P. Filippi, M. Mannan and W. Reijers, “Blockchain as a confidence machine: The problem of trust & challenges of governance,” Technology in Society, vol. 62, 2020.
J. Wang, P. Wu, X. Wang and W. Shou, “The outlook of blockchain technology for construction engineering management,” Frontiers of Engineering Management, vol. 4, no. 1, pp. 67-75, 2017.
M. Uddin, A. Stranieri, I. Gondal and V. Balasubramanian, “A Survey on the Adoption of Blockchain in IoT: Challenges and Solutions,” Blockchain: Research and Applications, vol. 2, no. 2, 2021.
S. C. L. A. f. t. Blockchain, “Reggie O’Shields,” UNC School of Law, vol. 21, no. 1, 2017.
A. Mendelowitz and W. Brammertz, “Smart Contracts were around Long before Cryptocurrency,” American Banker, 2016. [Online]. Available: https://www.americanbanker.com/opinion/smart-contracts-were-around-long-before-cryptocurrency.
B. Dickson, “Blockchain has the potential to revolutionize the supply chain,” TechCrunch, 2016. [Online]. Available: https://techcrunch.com/2016/11/24/blockchain-has-the-potential-to-revolutionize-the-supply-chain/.
B. Marr, “Here Are 10 Industries Blockchain Is Likely To Disrupt,” Forbes, 2018. [Online]. Available: https://www.forbes.com/sites/bernardmarr/2018/07/16/here-are-10-industries-blockchain-is-likely-to-disrupt/?sh=6c1ca3cbb5a2.
H. Kim and M. Laskowski, “Toward an ontology-driven blockchain design for supplychain provenance,” Intell Syst Account Finance Manage, vol. 25, no. 1, pp. 18-27, 2018.
B. Marr, “Here Are 10 Industries Blockchain Is Likely To Disrupt,” Forbes, 2019. [Online]. Available: https://www.forbes.com/sites/bernardmarr/2018/07/16/here-are-10-industries-blockchain-islikely-to-disrupt/?sh=7f857348b5a2.

1. Blockchain ↩︎
2. Bockel, Nuzum & Weissbrod ↩︎
3. Cryptocurrency ↩︎
4. Zhang & Wen ↩︎
5. Merkle ↩︎
6. Gupta et al. ↩︎
7. Ecosystem ↩︎
8. Joo, Nishikawa & Dandapani ↩︎
9. Double spending problem ↩︎
10. Peer To Peer ↩︎
11. Zhao et al. ↩︎
12. Zhaoliang et al. ↩︎
13. Khan & Salah ↩︎
14. Actors ↩︎
15. Future-Proofing Transactions ↩︎
16. Tham & Sigala ↩︎
17. Markopoulos & et al. ↩︎
18. Zutshi & et al. ↩︎
19. Casino & et al. ↩︎
20. Knowledge Risk Management ↩︎
21. Ilbiz ↩︎
22. Duan & et al. ↩︎
23. Xu, Chen & Kou ↩︎
24. Strobel et al. ↩︎
25. Olivas-Lujan ↩︎
26. Zheng, Xie, Dai, Chen & Wang ↩︎
27. Nofer, Gomber, Hinz & Schiereck ↩︎
28. Timestamp ↩︎
29. Correspondent Block ↩︎
30. Sarkar et al. ↩︎
31. Nonce ↩︎
32. Alphanumeric ↩︎
33. Checks-And-Balances ↩︎
34. Crosby et al. ↩︎
35. Zheng et al. ↩︎
36. JAOUDE & SAADE ↩︎
37. Kandaswamy and Finkeldey ↩︎
38. Furlonger and Kandaswamy ↩︎
39. Guo and Liang ↩︎
40. Miner ↩︎
41. Bitcoin ↩︎
42. Ethereum ↩︎
43. Monero ↩︎
44. Litecoin ↩︎
45. MONAX ↩︎
46. Moltichain ↩︎
47. AlphaPoint ↩︎
48. Hyperledger ↩︎
49. Mirabelli & Solina ↩︎
50. Deloitte ↩︎
51. Node ↩︎
52. Wallet ↩︎
53. Double-spending ↩︎
54. Mattila ↩︎
55. Ledger ↩︎
56. Open cloud ↩︎
57. Peters, Panayi & Chapelle ↩︎
58. Engelhardt ↩︎
59. Akram, Malik., Singh, Anita & Tanwar ↩︎
60. Satoshi Nakamoto ↩︎
61. Morini ↩︎
62. Pilkington ↩︎
63. Zheng et al. ↩︎
64. Liu & Zhang ↩︎
65. Sun & Zhang ↩︎
66. Zhaoliang et al. ↩︎
67. Khan & Salah ↩︎
68. Yu Zhang & Wen ↩︎
69. Axon & Goldsmith, ↩︎
70. Magazzeni et al. ↩︎
71. Omar et al. ↩︎
72. Singh et al. ↩︎
73. Paquette et al. ↩︎
74. Agbo et al. ↩︎
75. Ali et al. ↩︎
76. Sandelowski & Barroso ↩︎
77. Jameel & et al. ↩︎
78. Scalability ↩︎
79. Ali, Ally, Clutterbuck & Kumar Dwivedi ↩︎
80. Reversibility ↩︎
81. Interoperability ↩︎