در حال حاضر، اینترنت تنها ابزاری برای ارتباط به حساب نمی‌آید؛ بلکه یک زیربنای اساسی برای اقتصاد، نوآوری و امنیت ملی محسوب می‌شود. با این حال، در ایران، سیاست‌های محدودیت اینترنت و فیلترینگ به یکی از موضوعات چالش‌برانگیز تبدیل شده‌اند. آیا این سیاست‌ها به اهداف خود می‌رسند یا برعکس، مشکلات بیش‌تری ایجاد می‌کنند؟
در عصر دیجیتال، دسترسی به اینترنت به عنوان یکی از اصلی‌ترین ابزارهای ارتباطی و اطلاعاتی اهمیت بسیاری یافته است. اینترنت نه تنها به کاربران این امکان را می‌دهد که به اطلاعات گسترده‌ای دسترسی پیدا کنند، بلکه به کسب‌وکارها و سازمان‌ها نیز اجازه می‌دهد به شکلی موثرتر و کارآمدتر عمل کنند. با این حال، در ایران، دسترسی به اینترنت همواره با محدودیت‌ها و فیلترینگ مواجه بوده است که این محدودیت‌ها تاثیرات زیادی بر امنیت سایبری و زیرساخت‌های اطلاعاتی کشور داشته‌اند.
تاریخچه فیلترینگ و محدودیت اینترنت در ایران
از زمان معرفی اینترنت به ایران در دهه‌ی ۱۳۷۰ خورشیدی، دولت ایران به دلیل نگرانی‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی و سیاسی، سیاست‌های سختگیرانه‌ای در خصوص دسترسی به محتوای آنلاین اتخاذ کرده است. این سیاست‌ها شامل فیلترینگ سایت‌ها و سرویس‌های مختلف بوده‌اند که به تدریج به محدودیت‌های گسترده‌تری منجر شده‌اند. به طور مثال، فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک، توییتر و تلگرام از جمله اقداماتی بوده که به منظور کنترل دسترسی به اطلاعات اتخاذ شده است.
در اواخر دهه‌ی ۱۳۹۰ و اوایل دهه ۱۴۰۰، شاهد افزایش چشمگیر محدودیت‌های اینترنتی در ایران بوده‌ایم. این محدودیت‌ها نه تنها دسترسی به اطلاعات را محدود کرده‌اند، بلکه بر آزادی بیان و ارتباطات اجتماعی نیز تاثیر منفی گذاشته‌اند. برای مثال، در سال ۱۴۰۰، فیلترینگ پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی به حدی رسید که بسیاری از کاربران به استفاده از فیلترشکن‌ها و ابزارهای دور زدن محدودیت‌ها روی آوردند.
تمامی این اقدامات، تحت عناوینی مانند «امنیت ملی»، «مبارزه با محتوای مضر» و «حفاظت از ارزش‌های فرهنگی» توجیه می‌شوند. اما واقعیت آن است که چنین محدودیت‌هایی، آسیب‌های جدی به حقوق شهروندی و توسعه‌ی اقتصادی کشور وارد کرده‌اند.
آسیب‌های فیلترینگ و محدودیت‌های اینترنتی بر امنیت سایبری
محدودسازی دسترسی به اینترنت و اعمال فیلترینگ گسترده، علاوه بر ایجاد مشکلات اجتماعی و اقتصادی، تهدیدات امنیت سایبری را نیز تشدید می‌کند. کاربران در تلاش برای دسترسی به محتوای مسدودشده، به ناچار از ابزارهای دور زدن فیلترینگ استفاده می‌کنند که اغلب ناامن بوده و زمینه‌ی افزایش آسیب‌پذیری‌های امنیتی را فراهم می‌سازد. در چنین شرایطی، زیرساخت‌های حیاتی و سامانه‌های اطلاعاتی کشور نیز بیشتر در معرض حملات سایبری قرار می‌گیرند. هکرها و گروه‌های مخرب می‌توانند با بهره‌گیری از این آسیب‌پذیری‌ها، به زیرساخت‌های مهم دسترسی یافته و خسارات جدی وارد کنند.
یکی از پیامدهای مهم محدودیت اینترنتی در ایران، افزایش قابل توجه تهدیدات امنیت سایبری بوده است. استفاده از ابزارهای فیلترشکن، که بسیاری از آن‌ها از منابع ناشناخته و غیرمطمئن دانلود می‌شوند، به خودی خود امنیت کاربران را به خطر می‌اندازد. این ابزارها می‌توانند حاوی بدافزارها و کدهای مخرب باشند که علاوه بر نفوذ به سیستم‌های اطلاعاتی، کاربران را در معرض حملات بدافزاری و فیشینگ قرار می‌دهند. طبق گزارش‌های منتشر شده از مراکز معتبر امنیت سایبری، این موضوع به طور مستقیم باعث افزایش حملات سایبری و سرقت اطلاعات حساس کاربران شده است. در نتیجه، محدودیت‌های اینترنتی نه تنها به هدف‌های خود نمی‌رسند، بلکه خود به یک عامل تقویت‌کننده تهدیدات سایبری تبدیل می‌شوند.
محدودسازی دسترسی به اینترنت و فیلترینگ گسترده محتواها، علاوه بر مشکلات اجتماعی و اقتصادی، می‌تواند تهدیدات امنیت سایبری را نیز تشدید کند. در این شرایط، کاربران برای دسترسی به محتوای مسدودشده، ناچار به استفاده از ابزارهای ناامن و دور زدن فیلترینگ می‌شوند. این امر، زمینه را برای افزایش آسیب‌پذیری‌های امنیتی فراهم می‌کند.
آسیب‌های امنیتی به زیرساخت‌های اطلاعاتی
محدودیت اینترنتی و فیلترینگ نه تنها بر کاربران فردی اثر می‌گذارند، بلکه زیرساخت‌های اطلاعاتی کشور را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهند. یکی از چالش‌های اصلی که در این زمینه وجود دارد، عدم توانایی در بهره‌برداری کامل از فناوری‌های پیشرفته‌ی امنیتی است. به دلیل محدودیت‌های دسترسی به اینترنت و محتوای آموزشی، متخصصان امنیت سایبری در ایران قادر به به‌روز کردن دانش و مهارت‌های خود نیستند و این امر باعث افزایش آسیب‌پذیری سیستم‌های اطلاعاتی می‌شود.
طبق گزارش منتشر شده توسط مرکز ماهر (مرکز مدیریت امداد و هماهنگی عملیات رخدادهای رایانه‌ای) در سال‌های اخیر، تعداد حملات سایبری به زیرساخت‌های حیاتی کشور افزایش چشم‌گیری داشته است. این حملات بیشتر به دلیل ضعف‌های امنیتی موجود در سیستم‌ها و عدم به‌روزرسانی‌های لازم صورت گرفته‌اند. علاوه بر این، محدودیت‌های دسترسی به اینترنت و محتوای آموزشی موجب شده‌اند که متخصصان امنیت سایبری کشور نتوانند از ابزارها و تکنیک‌های نوین برای مقابله با تهدیدات استفاده کنند.
ابعاد بین‌المللی و مهاجرت نیروهای متخصص و کاهش نوآوری
یکی از اثرات منفی عمده محدودیت اینترنتی، افزایش مهاجرت نیروهای متخصص در حوزه‌های نوآوری و فناوری است. بسیاری از متخصصان و کارآفرینان که به دنبال فرصت‌های بهتر برای رشد و توسعه حرفه‌ای هستند، به دلیل محدودیت‌های گسترده و عدم دسترسی به زیرساخت‌های مناسب، تصمیم به ترک کشور و مهاجرت به کشورهای دیگر می‌گیرند. این روند به کاهش نیروی کار متخصص در داخل کشور و افت بهره‌وری و نوآوری منجر شده و پیامدهای جبران‌ناپذیری برای اقتصاد و توسعه فناوری به همراه دارد.
بر اساس گزارش‌های بین‌المللی، ایران در سال‌های اخیر یکی از بالاترین نرخ‌های مهاجرت نیروهای متخصص را تجربه کرده است. طبق اعلام سازمان مهاجرت بین‌المللی، در سال ۲۰۲۳، میزان مهاجرت تخصصی از ایران بیش از ۳۰ درصد افزایش یافته است. خروج نیروهای انسانی ارزشمند همراه با دانش و تجربه آن‌ها، روند نوآوری ملی را مختل کرده و جبران این کمبودها به زمان و منابع بسیاری نیاز دارد.
علاوه بر این، محدودیت اینترنتی فرصت‌های بین‌المللی برای همکاری و جذب سرمایه‌گذاری را نیز از بین می‌برد. متخصصان و کارآفرینان برای دسترسی به زیرساخت‌های ارتباطی پیشرفته، مشارکت در پروژه‌های جهانی و بهره‌مندی از منابع علمی و فناوری روز، مجبور به مهاجرت می‌شوند. این مهاجرت‌ها نه تنها کشور را از حضور این نیروهای ارزشمند محروم می‌کند، بلکه توان رقابت‌پذیری ملی را نیز کاهش می‌دهد.
این مهاجرت‌ها تاثیرات زنجیره‌ای گسترده‌ای نیز دارند. کاهش نیروی انسانی در بخش‌های کلیدی فناوری و نوآوری، توان رقابت‌پذیری شرکت‌ها و استارت‌آپ‌های داخلی را تضعیف کرده و رشد صنایع مرتبط با فناوری را کند می‌کند. در نتیجه، رکود اقتصادی، کاهش سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی، و ضعف در رقابت‌های بین‌المللی به مرور زمان به چالش‌های بزرگ‌تری برای کشور تبدیل می‌شود.
نفع کشورهای همسایه از مهاجرت متخصصان ایرانی
از سوی دیگر، کشورهای همسایه ایران از مهاجرت نیروهای متخصص ایرانی به‌طور قابل‌توجهی بهره‌مند می‌شوند. کشورهایی مانند ترکیه، امارات متحده عربی، قطر، و حتی ارمنستان، با ارایه‌ی امکانات مناسب، زیرساخت‌های پیشرفته، و تسهیلات اقامتی، توانسته‌اند تعداد زیادی از متخصصان ایرانی را جذب کنند. این کشورها از حضور متخصصان ایرانی در حوزه‌های فناوری اطلاعات، مهندسی، پزشکی، و استارت‌آپ‌ها بهره‌برداری می‌کنند.
حضور نیروهای متخصص ایرانی در این کشورها موجب رشد قابل‌توجه صنایع و فناوری‌های مرتبط شده و در برخی موارد به افزایش رقابت‌پذیری این کشورها در سطح جهانی منجر شده است. به عنوان مثال، ترکیه و امارات متحده‌ی عربی با جذب استارت‌آپ‌های فناورانه ایرانی، جایگاه خود را به‌عنوان مراکز نوآوری در منطقه تقویت کرده‌اند.
علاوه بر این، کشورهای میزبان از درآمدزایی اقتصادی ناشی از فعالیت این متخصصان نیز سود می‌برند. استقرار نیروی انسانی متخصص، باعث توسعه‌ی زیرساخت‌های علمی و فناوری این کشورها شده و فرصت‌های همکاری بین‌المللی را برای آن‌ها تقویت می‌کند. در نتیجه، این کشورها به مقصدی جذاب برای نیروی کار ماهر ایرانی تبدیل شده‌اند و از شرایط محدودکننده در ایران به نفع خود بهره‌برداری می‌کنند.
برای درک بهتر تاثیرات فیلترینگ و محدودیت اینترنتی، می‌توان به آمارها و مثال‌های عینی موجود مراجعه کرد. برای مثال، طبق گزارش منتشر شده توسط مرکز ماهر، تعداد حملات سایبری به زیرساخت‌های حیاتی کشور در سال گذشته بیش از ۴۰ درصد افزایش یافته است. همچنین، طبق گزارش سازمان مهاجرت بین‌المللی، تعداد متخصصان و دانشجویان ایرانی که در سال ۲۰۲۳ تصمیم به مهاجرت گرفته‌اند، به طور قابل توجهی افزایش یافته است.
یکی دیگر از مثال‌های عینی، تاثیر فیلترینگ بر استارتاپ‌های فناوری است. بسیاری از استارت‌آپ‌های ایرانی که در زمینه‌ی فناوری اطلاعات و ارتباطات فعالیت می‌کنند، به دلیل محدودیت اینترنتی و عدم دسترسی به بازارهای بین‌المللی با چالش‌های جدی مواجه شده‌اند. این موضوع نه تنها به کاهش درآمدهای این استارت‌آپ‌ها منجر شده است، بلکه فرصت‌های نوآوری و رشد آن‌ها را نیز محدود کرده است.
برخی از استارتاپ‌های موفق ایرانی که در زمینه‌ی بازی‌های رایانه‌ای فعالیت می‌کرد، به دلیل محدودیت‌های اینترنتی و فیلترینگ نتوانسته‌اند به بازارهای بین‌المللی دسترسی پیدا کنند و به ناچار به توقف فعالیت‌های خود شده‌اند. این استارت‌آپ‌ها که پیش از افزایش محدودیت‌ها توانسته بودند به رشد قابل توجهی دست یابند، به دلیل محدودیت اینترنت نتوانستند به پتانسیل واقعی خود دست یافته و بسیاری از نیروهای متخصص خود را از دست دادند.
تحلیل اثرات فیلترینگ بر کسب‌وکارها و اقتصاد
فیلترینگ و محدودیت اینترنتی همچنین اثرات مستقیم و غیرمستقیمی بر کسب‌وکارها و اقتصاد کشور گذاشته‌اند. کسب‌وکارهای کوچک و بزرگ به اینترنت برای ارتباط با مشتریان، فروش آنلاین و تبلیغات وابسته‌اند. محدودیت‌های اینترنتی باعث کاهش دسترسی به بازارهای جهانی و کاهش درآمدهای این کسب‌وکارها می‌شود. علاوه بر این، کاهش سرعت اینترنت و عدم دسترسی به ابزارهای بین‌المللی به کاهش بهره‌وری و افزایش هزینه‌های عملیاتی کسب‌وکارها منجر می‌شود.
به عنوان مثال، در سال‌های اخیر، بسیاری از کسب‌وکارهای ایرانی که به فعالیت‌های بین‌المللی و صادرات محصولات مشغول بودند، به دلیل محدودیت اینترنتی و عدم دسترسی به ابزارهای مالی بین‌المللی دچار مشکلات جدی شده‌اند. این موضوع نه تنها به کاهش درآمدهای صادراتی بلکه به افزایش بی‌کاری و کاهش تولید ناخالص داخلی کشور منجر تولید ناخالص داخلی کشور منجر شده است. بسیاری از کسب‌وکارهای حوزه صادرات که به دلیل محدودیت‌های اینترنتی و فیلترینگ نتوانستند به بازارهای بین‌المللی دسترسی پیدا کنند، دچار کاهش درآمد گردیده و این امر باعث کاهش توان رقابتی آن‌ها در بازارهای جهانی شده است.
همان طور که پیش‌تر گفته شد؛ یکی از نتایج مستقیم محدودیت اینترنت، افزایش نرخ بی‌کاری و مهاجرت نیروهای کار متخصص است. بر اساس گزارش‌های منتشر شده، بسیاری از نیروهای کار ماهر و متخصص به دلیل محدودیت اینترنتی و عدم دسترسی به منابع آموزشی و حرفه‌ای، تصمیم به مهاجرت به کشورهای دیگر گرفته‌اند. این امر منجر به کاهش نیروی کار متخصص در کشور شده و توان تولید و بهره‌وری کسب‌وکارها را کاهش داده است.
محدودیت اینترنتی و فیلترینگ تاثیرات منفی بسیاری نیز بر آموزش و پژوهش در کشور داشته‌اند. دسترسی محدود به منابع آموزشی و پژوهشی آنلاین، توانایی دانشجویان و پژوهش‌گران را در بهره‌برداری از جدیدترین مقالات و تحقیقات علمی کاهش می‌دهد. این موضوع به کاهش کیفیت آموزش و پژوهش در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی منجر شده و جایگاه علمی کشور را در مقیاس بین‌المللی تضعیف کرده است.
بسیاری از دانشجویان و پژوهش‌گران ایرانی به دلیل عدم دسترسی به منابع علمی و پژوهشی معتبر و بین‌المللی، ناچار به استفاده از منابع محدود داخلی هستند که این امر باعث کاهش کیفیت تحقیقات و مقالات علمی می‌شود. همچنین، بسیاری از پروژه‌های تحقیقاتی به دلیل محدودیت‌های دسترسی به داده‌ها و اطلاعات، به درستی انجام نمی‌شوند و این موضوع به کاهش نوآوری و رشد علمی کشور منجر شده است.
تاثیرات روانی و اجتماعی محدودیت اینترنت
محدودیت اینترنتی و فیلترینگ اثرات منفی بسیاری بر روان و اجتماع داشته‌اند. کاهش دسترسی به اطلاعات و منابع آموزشی و سرگرمی، باعث افزایش استرس و اضطراب در بین کاربران می‌شود. همچنین، کاهش ارتباطات اجتماعی و دسترسی به شبکه‌های اجتماعی، احساس انزوا و افسردگی را در بین کاربران افزایش می‌دهد.
بر اساس پژوهش‌های انجام شده، کاهش دسترسی به اینترنت و محتوای آنلاین، به ویژه در بین جوانان و نوجوانان، باعث افزایش مشکلات روانی مانند اضطراب، افسردگی و استرس می‌شود. این موضوع به کاهش کیفیت زندگی و افزایش مشکلات روانی و اجتماعی منجر می‌شود.
فیلترینگ اینترنت: اهداف و نتایج متناقض
یکی از چالش‌های اصلی مرتبط با سیاست‌های فیلترینگ و محدودیت اینترنتی، تناقض میان اهداف اعلام شده و نتایج واقعی این سیاست‌ها است. دولت‌ها و نهادهای مسئول اغلب به دلایل امنیتی، اجتماعی و فرهنگی اقدام به فیلترینگ و محدودیت دسترسی به اینترنت می‌کنند. هدف اصلی این سیاست‌ها حفظ امنیت ملی، کاهش تهدیدات سایبری و حفظ ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی است. با این حال، نتایج عملی این سیاست‌ها اغلب با اهداف اعلام شده هم‌خوانی ندارند.
به عنوان مثال، یکی از اهداف اصلی فیلترینگ، کاهش تهدیدات سایبری و جلوگیری از دسترسی به محتوای مخرب است. اما در عمل، شاهد هستیم که محدودیت اینترنتی و استفاده گسترده از ابزارهای فیلترشکن باعث افزایش حملات سایبری و نفوذ به سیستم‌های اطلاعاتی شده است. همچنین، محدودیت دسترسی به اطلاعات و منابع آموزشی بین‌المللی باعث کاهش توانایی متخصصان امنیت سایبری در مقابله با تهدیدات جدید و پیشرفته شده است.
علاوه بر این، محدودیت اینترنت و فیلترینگ به جای کاهش تهدیدات اجتماعی، باعث افزایش مشکلات روانی و اجتماعی شده‌اند. کاهش دسترسی به اطلاعات و منابع آموزشی و سرگرمی باعث افزایش استرس و اضطراب در بین کاربران شده و ارتباطات اجتماعی را محدود کرده است. این موضوع نه تنها به افزایش مشکلات روانی منجر شده، بلکه به تضعیف سرمایه اجتماعی و کاهش اعتماد عمومی نیز انجامیده است.
راهکارهای پیشنهادی
برای مقابله با اثرات منفی فیلترینگ و محدودیت اینترنتی، لازم است سیاست‌گذاران با تجدیدنظر در رویکردهای خود، دسترسی به اینترنت و محتوای آموزشی را تسهیل کرده و زیرساخت‌های امنیت سایبری کشور را تقویت کنند.
یکی از راهکارهای پیشنهادی، ایجاد سیاست‌های حمایتی برای کسب‌وکارهای نوپا و استارت‌آپ‌های فناوری است. با ارایه‌ی تسهیلات مالی و آموزشی به این کسب‌وکارها، می‌توان توان رقابتی آن‌ها را در بازارهای بین‌المللی افزایش داد و از مهاجرت نیروهای متخصص جلوگیری کرد. همچنین، با افزایش دسترسی به منابع علمی و پژوهشی بین‌المللی، می‌توان کیفیت آموزش و پژوهش را در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی کشور بهبود بخشید.
علاوه بر این، ایجاد برنامه‌های آموزشی و افزایش آگاهی عمومی در زمینه استفاده از ابزارهای فیلترشکن امن و مطمئن، می‌تواند به کاهش حملات سایبری و افزایش امنیت کاربران کمک کند. تقویت زیرساخت‌های امنیت سایبری و بهره‌برداری از فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی نیز می‌تواند به شناسایی و مقابله با تهدیدات امنیتی کمک کند.
فیلترینگ و محدودیت‌های اینترنتی در ایران علاوه بر اثرات منفی بر آزادی اطلاعات و ارتباطات، اثرات جبران‌ناپذیری بر امنیت سایبری، نوآوری و توسعه فناوری و زیرساخت‌های اطلاعاتی کشور دارند. این محدودیت‌ها نه تنها موجب افزایش حملات سایبری و آسیب‌های امنیتی می‌شوند، بلکه توانایی کشور در بهره‌برداری از فناوری‌های نوین و مقابله با تهدیدات را نیز محدود می‌کنند. برای مقابله با این چالش‌ها، لازم است سیاست‌گذاران با تجدیدنظر در رویکردهای خود، دسترسی به اینترنت و محتوای آموزشی را تسهیل کرده و زیرساخت‌های امنیت سایبری کشور را تقویت کنند.
- گزارش سازمان ملل در مورد آزادی اینترنت و حقوق بشر (۲۰۱۱)
- مقاله‌ی «تاثیر فیلترینگ اینترنت بر امنیت سایبری» در مجله امنیت اطلاعات (۲۰۱۸)
- گزارش «وضعیت آزادی اینترنت در ایران» توسط سازمان عفو بین‌الملل (۲۰۲۰)
- مقاله‌ی «محدودیت‌های اینترنتی و آسیب‌پذیری زیرساخت‌های اطلاعاتی» در فصلنامه امنیت ملی (۲۰۱۹)
- مرکز مدیریت امداد و هماهنگی عملیات رخدادهای رایانه‌ای (ماهر)
- گزارشات منتشر شده توسط مراکز امنیت سایبری بین‌المللی
- سازمان مهاجرت بین‌المللی
